1. Położenie, obszar i granice miasta

Piekary Śląskie usytuowane są w środkowej części województwa śląskiego. Graniczą od północy z gminą Świerklaniec, od wschodu z Bobrownikami i Wojkowicami, od południa z Siemianowicami Śląskimi i Chorzowem, a od zachodu z Bytomiem i Radzionkowem. Powierzchnia miasta wynosi ok. 40 km², a zamieszkuje je nieco ponad 53 tys. mieszkańców.

Od 1999 roku Piekary Śląskie są siedzibą powiatu grodzkiego.

Opisywany teren, zgodnie z przyjętym w Polsce podziałem fizjograficznym J. Kondrackiego należy do podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, makroregionu Wyżyna Śląska. Północna część miasta wchodzi w skład mezoregionu Garb Tarnogórski, a południowa jest częścią Wyżyny Katowickiej.

2. Zarys budowy geologicznej

Budowa geologiczna regionu śląskiego jest bardzo urozmaicona, co można zaobserwować także na terenie miasta Piekary Śląskie. Zróżnicowanie to jest wynikiem procesów, kształtujących geologiczny obraz Górnego Śląska od milionów lat.

Najstarsze utwory geologiczne w Piekarach Śląskich (występujące na powierzchni terenu) to skały karbońskie. Zalegają tu grube serie łupków i piaskowców, z kilkoma pokładami węgla kamiennego. Warstwy te zalegają stosunkowo płytko w okolicy Kozłowej Góry i Józefki, gdzie w przeszłości wydobywane były z powierzchni metodą odkrywkową. Doprowadziło to powstania licznych dołów i wyrobisk (m.in. w Lesie Lipka). Pokłady te należą do warstw siodłowych (z najgrubszymi pokładami węgla serii 500) i grodzkich. Węgiel kamienny eksploatowany był w kopalniach „Andaluzja” i „Julian” a następnie w Zakładzie Górniczym „Piekary”. W XX wieku zalegająca w północnej części miasta ilasta warstwa zwietrzelinowa karbonu produktywnego była intensywnie pozyskiwana i służyła jako materiał do wyrobu cegieł. Przez dziesiątki lat węgiel kamienny był „czarnym złotem” Śląska. Obecnie zmiany technologiczne, gospodarcze i polityczne skutkują spadkiem znaczenia tego surowca. Węgiel przez lata będzie jeszcze jednak kojarzony z miastem – pomimo zamknięcia części kopalń i zmniejszenia produkcji w pozostałych.

W erze mezozoicznej zaznaczyły się na terenie Polski południowej kilkukrotne okresy naprzemiennych zalewów morskich i wynurzeń lądu. W rozległych morzach powstały grube warstwy skał węglanowych, w których w okresach późniejszych wykształciły się bogate rudy cynkowo-ołowiowe z domieszką srebra (powstałe w wyniku dolomityzacji i okruszcowania wapieni). Stały się one podstawą rozwoju przemysłu w regionie śląsko-krakowskim. Spośród skał mezozoicznych najliczniej reprezentowane są na terenie miasta osady triasu. Zalegają one bądź na osadach permskich (lądowych, stąd często cienkich i denudowanych), bądź bezpośrednio na karbońskich. Wspomniane skały triasowe (wapienie zdolomityzowane) zaobserwować można w trzech odkrywkach geologicznych – położonych w Dąbrówce Wielkiej oraz na tzw. Kocich Górkach.

Na obszarze Piekar Śląskich występują utwory trzech pięter okresu triasowego: pstry piaskowiec (ret) (trias dolny), wapień muszlowy (trias środkowy) i kajper (trias górny). Pstry piaskowiec to przede wszystkim osady lądowe – iły odpowiadające za malownicze czerwonawe zabarwienie gleb w północnej części miasta. Osady morskie tego wieku to głównie wapienie i dolomity, osiągające miąższość do 10 metrów w okolicy Radzionkowa. Na utworach retu zalegają młodsze wapienie gruboławicowe.

Na południe od Kozłowej Góry pasowo układają się utwory triasu środkowego (Muschelkalk, warto dodać, że wapień muszlowy to nazwa czasu kiedy powstawały te konkretne skały), reprezentowane głównie przez wapienie, dolomity, iły i łupki margliste. Z przeobrażenia wapieni powstały później również dolomity kruszconośne. Skały te zawierają bogate złoża rud cynku i ołowiu, które powstały znacznie później (przypuszczalnie pod koniec mezozoiku i na początku paleogenu) w wyniku migracji przez skały roztworów hydrotermalnych. Złoża kruszconośne eksploatowane były od wieków, a ślady dawnego wydobycia widoczne są do dziś w krajobrazie miasta, np. w dzielnicy Szarlej. (fot 1.)

Na południowych rubieżach Piekar, w okolicy Brzezin Śląskich i Dąbrówki Wielkiej, zalegają wapienie i dolomity diploporowe i margliste.

Okres jurajski reprezentowany jest w Piekarach jedynie w centralnej części miasta, w postaci utworów ilastych, piasków, glinek ogniotrwałych i limonitu, zwanego inaczej żelaziakiem brunatnym. Skały te również były eksploatowane.

Skały węglanowe ulegają rozpuszczaniu w wyniku procesów krasowych. Na obszarze miasta, jak i w całym rejonie, występują zagłębienia i leje krasowe, w całości wypełnione przez materiał pochodzący z późniejszych epok.

Utwory plejstocenu (w tym polodowcowe) występują w obrębie miasta Piekary Śląskie głównie w postaci piasków, żwirów i glin. Obecnie w rzeźbie terenu brak widocznych śladów działalności lądolodu, gdyż formy te zostały zerodowane.

Najmłodsze (holoceńskie) osady to głównie piaski, torfy i mułki grubo wyścielające dna dolin Brynicy, Szarlejki i mniejszych cieków.

Na terenie miasta znajduje się kilka wychodni skalnych, będących pozostałością po eksploatacji skał osadowych (wapieni i dolomitów). Znaleźć w nich można skamieniałości liliowców i małży triasowych (fot 2), które licznie występują również w skałach zalegających w okolicy Kopca Wyzwolenia.

Podczas budowy autostrady A1 utworzono głęboki przekop przez Garb Tarnogórski, między Namiarkami a Bobrownikami, co odsłoniło głęboko zalegające skały z licznymi skamieniałościami, przyciągającymi wówczaspasjonatów i poszukiwaczy z całej Polski (fot 8).

Hałdy występujące w środkowej części miasta, zbudowane z różnego materiału bogate są w skamieniałości karbońskie z ciekawymi okazami flory tamtego okresu jak np. stigimarie (fot). Wystarczy odrobina cierpliwości, młotek, a kolekcja nasza wzbogacić się może o niejedno znalezisko. Do jednego z najciekawszych geologicznie obiektów należy mur znajdujący się w obrębie Wzgórza Kalwaryjskiego. Szerzej miejsca te opisane zostaną w opisie trasy „Śladami triasowego morza”.

Całość obszaru miasta należy do bytomsko-olkuskiego poziomu wodonośnego. Wielowiekowa eksploatacja surowców mineralnych spowodowała znaczne przekształcenie stosunków hydrogeologicznych na obszarze całego GOP-u. Odwadnianie kopalń głębinowych spowodowało powstanie leja depresji oraz zanieczyszczenie wód podziemnych.

3. Rzeźba terenu

Rzeźba terenu miasta jest urozmaicona. Występują tu zróżnicowane formy geomorfologiczne: płaskowyże, zręby, doliny i jedna kotlina. W podziale fizjograficznym wg Kondrackiego Piekary położone są w prowincji Wyżyny Polskie, podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, makroregionie Wyżyna Śląska. Obejmują dwa mezoregiony: Garb Tarnogórski i Wyżynę Katowicką, natomiast według podziału geomorfologicznego Karaś Brzozowskiej miasto leży na granicy Progu Środkowotriasowego i Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego.

Rzut oka na mapę od razu pozwala dostrzec różnice pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Północna część miasta, wchodząca w skład wspomnianego wyżej progu posiada charakter malowniczych ostańców i obniżeń. Jest to teren o znacznym zróżnicowaniu wysokości względnych. Wydzielono tu mniejszą formę, Płaskowyż Tarnowicki. Ciągnie  się on na terenie miasta od Kozłowej Góry do centrum, tworząc faliste wzniesienia o asymetrycznych stokach, najbardziej spektakularne w okolicy Kopca Wyzwolenia. Od wschodu forma ta graniczy z Kotliną Józefki, a od południa przechodzi w Płaskowyż Bytomsko-Katowicki. W obrębie tej jednostki wydzielono mniejszy Garb Kozłowej Góry, z dominującą w krajobrazie Winną Górą o wysokości 350 m n.p.m. oraz najwyższym wzniesieniem Płaskowyżu Tarnowickiego – Księżą Górą z kulminacją 357,5 m n.p.m. (szczyt znajduje się po stronie Piekar Śląskich).

Obszar Płaskowyżu Tarnowickiego zajęty jest głównie pod grunty orne i zabudowę mieszkaniową. W jego obrębie znajdują się także dwa piekarskie kompleksy leśne, których granice pozostają niezmienne od XIX w.

Wapienie i dolomity budujące opisywany teren Płaskowyżu Tarnowickiego w przeszłości intensywnie eksploatowano, przede wszystkim ze względu na zawarte w nich surowce metaliczne, w mniejszym stopniu jako materiał budowlany. Pozostałością tej działalności są wkomponowane obecnie w krajobraz miasta łomiki, ślady kamieniołomów, warpie, doły, przekopy itp. Do najciekawszych miejsc należą tzw. Kocie Górki z licznymi pagórkami, wyniesieniami, niewielkimi oczkami wodnymi i wychodniami skalnymi. Malownicze formy krajobrazowe, walory kulturowe i przyrodnicze sprawiają, że na terenie płaskowyżu istnieje duży potencjał dla turystyki rowerowej i pieszej.

Od wschodu Płaskowyż Tarnowicki przechodzi w rozległą Kotlinę Józefki (fot 4). Jednostka ta to rozległa i wyrównana forma wklęsła, położona w środkowej części Progu Środkowotriasowego. Jej dno jest wyścielone grubą warstwą piasków, przecięte dwoma ciekami – Brynicą i Jaworznikiem, płynącymi południkowo. W jej środkowej części w latach 30-tych XX w. powstał zbiornik Kozłowa Góra. Decyzja o utworzeniu akwenu właśnie w tym miejscu wiązała się głównie z morfologią terenu oraz ze względami strategicznymi (umożliwienie zalewu doliny Brynicy dla wzmocnienia obronności Obszaru Warownego „Śląsk”).

Pochodzenie Kotliny Józefki związane jest z procesami erozyjno-denudacyjnymi. Jej długość wynosi 7,5 km, a szerokość około 5 km. Płynąca tu Brynica wykształciła szeroką dolinę ze starorzeczami, podmokłościami i terenami zalewowymi. Niestety intensywne zabiegi hydrotechniczne znacznie zubożyły to miejsce.

Na południowym skraju Kotliny Józefki wytworzył się przełom Brynicy. Rzeka natrafiła na swej drodze skały o dużej odporności i zaczęła wolniej erodować, co zaowocowało powstaniem przewężenia w dolinie. Jest to przełom strukturalny, którego cechą charakterystyczną jest ścisłe powiązanie z budową geologiczną. Brynica wypreparowała tu karbońskie łupki, piaskowce i węgle.

Przełomem rzeka Brynica wydostaje się z rozległej Kotliny Józefki i w okolicach Szarleja płynie już równoleżnikowo.

Próg Środkowotriasowy od południa ostro przechodzi w Obniżenie Szarleja-Brynicy (fot 11). Jest to jednostka morfologiczna ciągnąca się od okolic Miechowic po Siemianowice Śląskie, wchodząca w skład Płaskowyżu Bytomskiego. W Piekarach zajmuje środkową część miasta (Dolinę Szarleja i równoleżnikowy odcinek Brynicy), najsilniej przekształconą antropogenicznie. Znajduje się tu wiele hałd, przekopów, nasypów kolejowych. Teren w przeszłości podlegał intensywnej eksploatacji surowców mineralnych. Obecnie zajęty jest pod zabudowę mieszkaniową i ciągi komunikacyjne.

Południowe dzielnice miasta wchodzą w skład zrębowego Płaskowyżu Bytomsko –Katowickiego. (fot 9) Jednostka ta obejmuje południową części Wyżyny Śląskiej. Oddzielona jest od sąsiednich form wysokimi progami. Zbudowana jest głównie z wapieni i dolomitów triasowych. Rzeźba płaskowyżu ma charakter łagodny, z niewielkimi deniwelacjami. Wielowiekowa eksploatacja surowców spowodowała znaczne zmiany rzeźby terenu i powstanie nowych form. Obszar ciągnący się od Szarleja na południe cechuje się największymi zmianami. Liczne rozległe hałdy, nasypy i przekopy sąsiadują tu z zapadliskami i wyrobiskami tworząc antropogeniczny krajobraz o swoistym uroku. Obecnie obszar poddany jest procesom tak naturalnej sukcesji, jak i celowej, kierunkowej rekultywacji. Ciekawostką jest tzw. Niecka Montometu – zapadlisko, które nazwę wzięło od zakładów produkcyjnych, niegdyś tu istniejących. Obecnie teren wymaga odwodnienia. Niecek osiadania w mieście jest znacznie więcej, a charakterystyczne wklęsłości widoczne są w wielu miejscach Brzezin Śląskich, Brzozowic i Szarleja (fot 10)

Obecny obraz geomorfologiczny miasta jest efektem naturalnych procesów oraz działalności gospodarczej człowieka.

4. Klimat

Według podziału klimatycznego Polski, dokonanego przez A. Wosia, obszar Piekar Śląskich leży w obrębie Śląsko-Krakowskiego Regionu Klimatycznego. Charakteryzuje się on znaczną liczbą dni z pogodą bardzo ciepłą, z opadem (34 dni) oraz pogodą umiarkowanie ciepłą, z dużym zachmurzeniem i opadem (50 dni).

Treści klimatologiczne opracowane zostały na podstawie danych Urzędu Miasta Piekary Śląskie.

Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +8,12°C. Najwyższe temperatury przypadają na lipiec (średnia miesięczna 16,8°C). Najniższe występują w styczniu (średnia miesięczna –3°C). Północne części miasta mają temperaturę o około 1°C, niższą niż obszar południowych Piekar. Najprawdopodobniej ma to związek z rozmieszczeniem zwartej zabudowy, użytków rolnych i lasów. Badania klimatyczne dowiodły, że w obrębie szczelnej zabudowy GOP-u, wskutek emisji ciepła sztucznego oraz zanieczyszczeń powietrza, temperatura może być wyższa o 1-2°C od obszarów przyległych.

Opad roczny wynosi od 750 do 880 mm i jest wyższy od średniej dla całej Polski. Najmniejsze opady odnotowuje się w miesiącach zimowych. Natomiast największe przypadają na okres letni, tj. czerwiec i lipiec. Liczba dni deszczowych wynosi 165.

Wiatry wieją przeważnie z kierunków zachodnich i północno-zachodnich, rzadziej wschodnich.

5. Stosunki wodne

Na obszarze Piekar Śląskich jak i całego GOP-u stosunki hydrologiczne uległy znacznemu zaburzeniu. Przyczyniła się do tego eksploatacja surowców mineralnych, zanieczyszczenie ściekami przemysłowymi i komunalnymi, a także prace hydrotechniczne mające na celu uregulowanie cieków i kontrolę nad nimi. Efektem wielowiekowej działalności wydobywczej człowieka jest powstanie leja depresji, obejmującego znaczną część miasta i w zasadniczy sposób wpływającego na stosunki wodne rejonu.

Piekary Śląskie znajdują się w dorzeczu Wisły. Największą rzeką przepływającą przez miasto jest Brynica. Jej długość wynosi 57 km. Wypływa ona ze źródeł pod Koziegłowami, które znajdują się na wysokości 346 m n.p.m. Początkowo Brynica płynie południkowo, w krajobrazie rolniczym i leśnym, przyjmując zrzuty komunalne z okolicznych miejscowości. W latach 30. XX w. na 28 kilometrze rzeki wybudowano zbiornik wodny Kozłowa Góra (Jezioro Świerklaniec) o powierzchni 5,5 km². Jego średnia głębokość wynosi 2,4 m, a maksymalna – 4,5 m (szerzej zbiornik opisywany będzie w późniejszych rozdziałach).

Poniżej zbiornika Brynica płynie początkowo na terenie Piekar Śląskich szeroką doliną zalewową. W dzielnicy Józefka znajduje się stary zabytkowy jaz, należący do militarnej infrastruktury Obszaru Warownego „Śląsk”. Ten fragment Doliny Brynicy pomimo uregulowania zachował wiele elementów naturalnych, jak stare meandry i dawne fragmenty koryta. (fot 6) Rdzawe zabarwienie wód w okolicznych małych zbiornikach to efekt działań bakterii żelazistych, inicjujących proces wytrącania żelaza i powstawania rud darniowych (fot 12). Od zbiornika Kozłowa Góra do Piekar, obszar doliny to teren zalewowy, niestety stale meliorowany i odwadniany. Studiując mapy topograficzne jeszcze z lat 60-tych minionego stulecia, można zauważyć, że na tym odcinku Brynica płynęła naturalnym korytem silnie meandrując i rozwidlając się na wiele odnóg, tworząc rozległe tereny podmokłe.

W okolicy Szarleja przełomem strukturalnym Brynica zmienia kierunek na równoleżnikowy.

Od Piekar do ujścia koryto Brynicy jest uregulowane i obwałowane (fot 13), co miało na celu ochronę pokładów górniczych w Niecce Bytomskiej. Przepuszczalność skał triasowych była tu tak duża, że – jak podaje Leś-Rogoż (1962) – w 1947 roku rozległe rozlewiska Brynicy o warstwie wody 1,5 m ponad stan rozeszły się w ciągu jednej nocy.

Wybudowanie w ostatnich latach autostrady i związane z tym zabiegi hydrotechniczne (utwardzanie gruntu, zasypywanie fragmentów doliny itp.) spowodowały dalsze zaburzenie stosunków wodnych (przesuszenie gruntu).

Od ujścia z Jeziora Świerklaniec rzeka jest silnie zanieczyszczona, a jej przepływy uwarunkowane są stanem wody w tym zbiorniku. Szacuje się, że tylko 2-3% płynącej wody to wody naturalne, reszta uczestniczyła w procesach gospodarczych i komunalnych.

Drugim co do wielkości ciekiem na obszarze miasta jest Szalejka (niegdyś nazywana Bielczą). Jej długość wynosi 10,7 km. Już w XIX w. rzeka ta została skanalizowana, a jej koryto zostało przesunięte, co związane było z ochroną kopalń występujących w sąsiedztwie cieku. Obecnie ten silnie zanieczyszczony ciek płynie przykrytym kanałem przez dzielnicę Szarlej. Ostatni odcinek przykryty został w latach 90-tych XX w. Szarlejka wypływa z kanału w okolicy osadników przy ul. Czołgistów i tu zasila wody Brynicy. (fot 14)

Ponadto na terenie miasta znajduje się kilka mniejszych potoków, również skanalizowanych, a w obszarach zwartej zabudowy – przykrytych. Wypływają one ze stoków Garbu Tarnogórskiego i wpływają do Brynicy. Do ciekawszych należy niewielki potok w dzielnicy Józefka tworzący rozlewiska i fragmentami płynący naturalnym korytem oraz cieki w południowej części miasta, m.in. skanalizowany Rów Dąbrówki.

Wszystkie cieki miasta nie mieszczą się w żadnej kategorii czystości wód.

Restrukturyzacja przemysłu, likwidacja uciążliwych hut i kopalń, mogą przyczynić się do poprawy obecnego stanu. Należałoby jednak zaprzestać prac regulacyjnych, w szczególności w korycie Brynicy. Już teraz można zaobserwować małą poprawę (w rzece pojawiły się ryby, a dolinę zasiedlają ciekawe gatunki awifauny).

Cechą charakterystyczną Piekar Śląskich, podobnie jak większości miast Górnego Śląska, jest występowanie wielu antropogenicznych zbiorników wodnych. Wyróżnić tu można zbiorniki zapadliskowe, powstałe w nieckach osiadania oraz zbiorniki powyrobiskowe, powstałe w zagłębieniach po wydobyciu rud, piasków, glin, itp. Charakteryzują się one znaczną zmiennością czasową i przestrzenną. Największe skupiska stawów znajdują się w zachodniej i środkowej części miasta. Zazwyczaj są to małe zbiorniki, często mające charakter bezodpływowych zagłębień. Posiadają one jednak zasadnicze znaczenie dla zwiększania bioróżnorodności miasta. Do największych należą stawy w Szarleju (np. tzw. Źródełko, Krzyż, osadniki przy ul. Czołgistów), w Brzozowicach-Kamieniu oraz w północnej części miasta (zbiorniki: Cegielnia w Kozłowej Górze i Lipka). Wiele małych akwenów w zachodniej części miasta (na pograniczu Piekar i Radzionkowa), istniejących jeszcze w latach 90. XX w., zostało bezmyślniezasypanych i zlikwidowanych.

6. Gleby i świat organiczny

Zróżnicowanie budowy geologicznej Piekar Śląskich wpływa na charakter gleb występujących na terenie miasta. W jego północnej i zachodniej części występują gleby brunatne oraz wytworzone na wapieniach i dolomitach rędziny. Część południową pokrywają głównie rędziny i bielice, intensywnie wykorzystywane pod uprawy. W dolinach rzek wytworzyły się gleby bagienne i torfowe. Charakter obszaru i jego wielowiekowe użytkowanie powoduje, że znaczna powierzchnia miasta zajęta jest przez gleby antropogeniczne, skrajnie zniszczone przez działalność człowieka. Charakterystyczne czerwonawe zabarwienie gleb w rejonie centrum Piekar oraz we wschodniej części miasta wiąże się z występowaniem w nich związków żelaza. Pomimo średniej jakości gleb rolnictwo przez wieki było jednym z głównych źródeł utrzymania lokalnej ludności. Do dzisiaj rolniczy charakter mają dzielnice Kozłowa Góra, Dąbrówka Wielka oraz obszary w centralnej części miasta (okolice Kopca Wyzwolenia).

Wielokierunkowy rozwój gospodarki Piekar (z jednej strony rolnictwa, a z drugiej – górnictwa i przemysłu) w istotny sposób wpłynął na środowisko naturalne. Szata roślinna straciła swój pierwotny charakter. Lasy na terenie miasta zajmują 194 ha i tworzą dwa zespoły leśne, na Józefce i w Kozłowej Górze (tzw. Las Lipka i Dioblina). W drzewostanie przeważają drzewa liściaste, grab, dąb i lipa, mniejszy udział mają sosna i świerk. Lasy te dopiero w ostatnich latach poddane zostały procesom odnowienia i zmiany drzewostanu, a w swym ogólnym zarysie niezmiennie powierzchniowo pokrywają podobny areał jak w XIX w.

Zbiorowiska nieleśne reprezentowane są m.in. przez zespoły roślinności wodnej, szuwarowej i ruderalnej oraz przez murawy kserotermiczne. W mieście liczne są także zbiorowiska łąkowe, które przy obecnym sposobie użytkowania ziemi szybko zmniejszają swoją powierzchnię.

Na terenie Piekar Śląskich występuje wiele roślin obcego pochodzenia, tzw. antrofitów, jak rozchodnik kaukaski, nawłoć kanadyjska, czy dąb czerwony. Inwazyjne gatunki flory wypierają rodzime w wyniku mniejszych wymagań środowiskowych oraz braku naturalnych wrogów.

Ilość i skład gatunkowy fauny zależy od wielu czynników. Na terenach o silnej antropopresji życie zwierząt determinowane jest działalnością człowieka, a także możliwościami przystosowawczymi wykształconymi przez dany gatunek w toku ewolucji.

Miasta stały się ekosystemami, które dla części zwierząt (np. jerzyków, niektórych gatunków sów, czy nietoperzy) stanowią swoistą imitację warunków naturalnych. Fauna synantropijna, o której mowa, świetnie daje sobie radę w warunkach miejskich adoptując np. budynki i kanały do swoich potrzeb życiowych.

W Piekarach występuje także szereg gatunków rzadkich, zarówno w skali miasta, jak i regionu. Przede wszystkim są to ptaki i płazy. Do największych skarbów przyrodniczych zaliczyć należy m.in. podróżniczki, derkacze, kszyki, ortolany i pójdźki. Z płazów na uwagę zasługują kumaki nizinne, rzekotki drzewne, grzebiuszki oraz ropuchy zielone i szare.

Ssaki reprezentowane są przez pospolite: lisy, sarny, norniki, zające, wiewiórki, łasice i kuny oraz rzadsze: borsuki, rzęsorki rzeczki, wydry i chomiki europejskie. Z gadów licznie występuje u nas zaskroniec i żmija zygzakowata.

Z drugiej strony, wiele gatunków dawniej licznych wycofuje się lub całkowicie zanika z terenów Górnego Śląska. Wpływ na tą sytuację ma przede wszystkim zmiana sposobu zagospodarowania ziemi, intensyfikacja i chemizacja rolnictwa. Poprzez rozwój zabudowy w terenach podmiejskich zwierzęta tracą swe naturalne siedliska i miejsca lęgowe.

Prace terenowe członków Piekarskiego Stowarzyszenia Przyrodników wykazały występowanie szeregu roślin i zwierząt całkowicie lub częściowo chronionych oraz miejsc o wybitnych walorach przyrodniczych. Efektem tego było powołanie pierwszego w mieście użytku ekologicznego Księża Góra. Szerzej o walorach przyrodniczych Piekar Śląskich piszemy w następnym rozdziale.

W niniejszym opisie wykorzystano materiały z książki „Piekary Śląskie i okolice – przyroda i zabytki”. Piekary Śląskie 2016. Aut. Dariusz Gacek, Dariusz Pietrucha, Adam Szczepańczyk